حیصبیصحَیْصَ بَیْصَ، لقب امیر سعد بن محمد بن سعد صَیْفی تمیمی، شاعر ، ادیب ، فقیه و دانشمند شیعی سده ششم بود. فهرست مندرجات۲ - لقب‌های وی ۳ - تولد ۴ - نسب ۵ - معنای واژه حیصبیص ۶ - سبب دادنِ این لقب به امیرسعد بن محمد ۷ - تحصیلات و اساتید وی ۸ - راویان حیصبیص ۹ - حیص بیص سرآمد در شعر و ادب ۱۰ - محتوای اشعار وی ۱۱ - اخلاق و رفتار حیصبیص ۱۲ - سرآمد در همه علوم ۱۳ - دیوان حیصبیص ۱۴ - شاهد مثال از سروده‌های وی ۱۵ - مضمون دو بیت از سروده‌های وی ۱۶ - جمع‌آوری سروده‌های حیصبیص ۱۷ - نثر و بلاغت در رساله‌های وی ۱۸ - دشمنی ابن‌قَطّان با حیصبیص ۱۹ - مسافرت ۲۰ - مذهب امیر سعد بن محمد ۲۱ - وفات و آرامگاه حیصبیص ۲۲ - فرزندان وی ۲۳ - فهرست منابع ۲۴ - پانویس ۲۵ - منبع ۱ - کنیهکنیهاش ابوالفوارس و لقبش شهاب‌الدین ذکر شده است. ۲ - لقب‌های ویلقب امیر را نیز به عنوان صله برای شعری که در سرخس در مدح سلطان‌سنجر سلجوقی سروده بود دریافت کرد. [۱]
حَیْصَ بَیْصَ، دیوان‌الامیر شهاب‌الدین ابی‌الفوارس سعد بن محمد بن سعد بن الصیفی التمیمی البغدادی، ج۱، ص۲۲۸ـ ۲۳۱، المعروف ب «حَیْص بَیْص»، چاپ مکی سیدجاسم و شاکر هادی شکر، (بغداد ۱۳۹۴ـ۱۳۹۵/ ۱۹۷۴ـ ۱۹۷۵).
[۲]
حَیْصَ بَیْصَ، دیوان‌الامیر شهاب‌الدین ابی‌الفوارس سعد بن محمد بن سعد بن الصیفی التمیمی البغدادی، ج۱، مقدمه مکی سیدجاسم و شاکر هادی شکر، ص۳۵، المعروف ب «حَیْص بَیْص»، چاپ مکی سیدجاسم و شاکر هادی شکر، (بغداد ۱۳۹۴ـ۱۳۹۵/ ۱۹۷۴ـ ۱۹۷۵).
دیگر لقب او ملک‌الشعرا بود. [۳]
ابن‌عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، ج۹، ص۴۲۶۹، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
۳ - تولدجد پدری وی در منطقه کَرخ بغداد سکنا گزید و حیصبیص در ۴۹۲ در ناحیه درب منصور کرخ زاده شد. [۴]
ابن‌عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، ج۹، ص۴۲۶۲، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
[۵]
ابن‌عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، ج۹، ص۴۲۶۹، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
[۶]
ابن‌عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، ج۹، ص۴۲۷۱، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
۴ - نسباو از نوادگان اَکْثَم بن صیفی، حکیم دوره جاهلی عرب، بود [۷]
محمد بن محمد عمادالدین کاتب، خریدةالقصر و جریدةالعصر، ج۱، قسم شعراءالعراق، جزء۱، ص۲۰۲، چاپ محمد بهجة اثری، (بغداد) ۱۳۷۵/ ۱۹۵۵.
از این‌رو او را صیفی [۸]
ابن‌نقطه، تکملة الاکمال، ج۳، ص۶۴۳، چاپ عبدالقیوم عبدربالنبی، مکه ۱۴۰۸ـ۱۴۱۸.
و ابن‌صیفی [۹]
ابن‌صابونی، تکملة اکمال‌الکمال فی الانساب و الاسماء و الالقاب، ج۱، ص۳۷۱، چاپ مصطفی جواد، (بغداد) ۱۳۷۷/ ۱۹۵۷.
[۱۰]
محمد بن موسی دمیری، حیاةالحیوان الکبری، ج۱، ص۱۸۶، قاهره ۱۳۹۰/۱۹۷۰، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
نیز نامیده‌اند. هر چند برخی در این انتساب تردید کرده‌اند. [۱۱]
ابن‌خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۳۶۵.
[۱۲]
ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، ج۴، ص۳۵، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
مینوی [۱۳]
مجتبی مینوی، یادداشت‌های مینوی، ج۱، ص۱۶۱، به کوشش مهدی قریب و محمدعلی بهبودی، تهران ۱۳۷۵ش.
با استناد به ابن‌خلّکان گفته که حیصبیص ظاهراً ایرانی بوده است.۵ - معنای واژه حیصبیصواژه حیصبیص در لغت به معنی گرفتاری، تنگنا و سختیِ گریزناپذیر است و بنابر قول مشهور از نظر نحوی آخر هر دو جزء کلمه مبنی بر فتح است. در مثل‌های عربی نیز این واژه به‌کار رفته است. [۱۴]
احمد بن محمد میدانی، مجمع‌الامثال، ج۱، ص۲۲۴، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۶ - سبب دادنِ این لقب به امیرسعد بن محمددرباره سبب دادنِ این لقب به امیرسعد بن محمد نوشته‌اند که او در اصفهان این واژه را برای فردی به کار برد و سپس در بیتی به آن اشاره کرد و به همان لقب مشهور شد. [۱۵]
ابن‌عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، ج۹، ص۴۲۶۹، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
[۱۶]
ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، ج۴، ص۳۵، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
برخی نیز برآناند که او با دیدن مردمِ در سختی و فشار گفت: «مردم را چه شده که در حیصبیص هستند؟» و سپس به همین لقب نامیده شد. [۱۷]
ابن‌خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۳۶۵.
[۱۸]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقاتالشافعیة الکبری، ج۷، ص۹۱، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، (قاهره) ۱۹۶۴ـ (۱۹۷۶).
به گفته ابن ابی‌اُصَیْبعه، [۱۹]
ابن ابی‌اصیبعه، عیون‌الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۸۰، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
این لقب را ابن‌قَطّان، طبیب و شاعر هجوگو و مخالف سرسخت حیص بیص، به او داده است.۷ - تحصیلات و اساتید ویحیصبیص از سیزده سالگی به دانش‌اندوزی روی آورد و علم نحو را از فصیحی نحوی، مدرّس نظامیه بغداد ، فراگرفت. [۲۰]
ابن‌انباری، نزهةالالباء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۳۷۵، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/ ۱۹۶۷).
[۲۱]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۵، ص۱۹۶۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
سپس به ری رفت و فقه و مسائل خِلاف (= اختلاف آرای فقیهان) را از محمد بن عبدالکریم وَزّان آموخت و با فقها به مناظره پرداخت. دیگر استاد وی در فقه اسعد مَیْهَنی از مدرّسان نظامیه بغداد بود. استادان وی در حدیث ابوطالب حسین زینبی، علی بن طِراد زینبی و ابوالمجد محمد بن جَهْوَر واسطی بودند. [۲۲]
ابن‌دبیثی، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن‌الدّبیثی، ج۱، ص۱۹۵، اختصار محمد بن احمد ذهبی، در احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
[۲۳]
ابن‌دبیثی، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن‌الدّبیثی، ج۱، ص۱۹۶، اختصار محمد بن احمد ذهبی، در احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
[۲۴]
ابن‌عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، ج۹، ص۴۲۶۲، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
[۲۵]
ابن‌عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، ج۹، ص۴۲۶۹، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
[۲۶]
ابن‌خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۳۶۲.
۸ - راویان حیصبیصجمع کثیری نیز از وی روایت کرده‌اند که از مشاهیر آنان شیخ الشیوخ ابن‌سُکَیْنه و عبدالکریم سمعانی‌اند. [۲۷]
ابن‌عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، ج۹، ص۴۲۶۲، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
نام حیصبیص در سند برخی روایات نیز آمده است. [۲۸]
ابن‌عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، ج۹، ص۴۲۶۲ـ۴۲۶۳، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
۹ - حیص بیص سرآمد در شعر و ادببا این مقام علمی، حیص بیص به شعر و ادب روی آورد و در دوران خود سرآمد دیگران شد. [۲۹]
محمد بن محمد عمادالدین کاتب، خریدةالقصر و جریدةالعصر، ج۱، قسم شعراءالعراق، جزء۱، ص۲۰۲، چاپ محمد بهجة اثری، (بغداد) ۱۳۷۵/ ۱۹۵۵.
[۳۰]
ابن‌عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، ج۹، ص۴۲۶۹، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
[۳۱]
ابن‌خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۳۶۲ـ۳۶۳.
کهن‌ترین آگاهی‌ها از زندگانی حیصبیص را سمعانی [۳۲]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۳، ص۱۳۵۲ـ۱۳۵۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
و عمادالدین کاتب [۳۳]
محمد بن محمد عمادالدین کاتب، خریدةالقصر و جریدةالعصر، ج۱، قسم شعراءالعراق، جزء۱، ص۲۰۲، چاپ محمد بهجة اثری، (بغداد) ۱۳۷۵/ ۱۹۵۵.
داده‌اند که هر دو اشعار و رسائل حیصبیص را نزد خود او خوانده بودند.۱۰ - محتوای اشعار ویحیصبیص سلاطین، خلفا، امیران و بزرگان را مدح می‌کرد، [۳۴]
حَیْصَ بَیْصَ، دیوان‌الامیر شهاب‌الدین ابی‌الفوارس سعد بن محمد بن سعد بن الصیفی التمیمی البغدادی، ج۱، ص۹۵، المعروف ب «حَیْص بَیْص»، چاپ مکی سیدجاسم و شاکر هادی شکر، (بغداد ۱۳۹۴ـ۱۳۹۵/ ۱۹۷۴ـ ۱۹۷۵).
[۳۵]
حَیْصَ بَیْصَ، دیوان‌الامیر شهاب‌الدین ابی‌الفوارس سعد بن محمد بن سعد بن الصیفی التمیمی البغدادی، ج۱، ص۱۰۱، المعروف ب «حَیْص بَیْص»، چاپ مکی سیدجاسم و شاکر هادی شکر، (بغداد ۱۳۹۴ـ۱۳۹۵/ ۱۹۷۴ـ ۱۹۷۵).
[۳۶]
حَیْصَ بَیْصَ، دیوان‌الامیر شهاب‌الدین ابی‌الفوارس سعد بن محمد بن سعد بن الصیفی التمیمی البغدادی، ج۱، ص۲۶۷، المعروف ب «حَیْص بَیْص»، چاپ مکی سیدجاسم و شاکر هادی شکر، (بغداد ۱۳۹۴ـ۱۳۹۵/ ۱۹۷۴ـ ۱۹۷۵).
ولی هیچ‌گاه زبان به هجو نگشود [۳۷]
عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۳۶۹، ج۳، بیروت ۱۹۸۹.
و همیشه در سروده‌هایش دیانت و جوانمردی را مراعات می‌کرد. [۳۸]
ابن‌عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، ج۹، ص۴۲۶۲، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
او در مقدمه دیوانش [۳۹]
حَیْصَ بَیْصَ، دیوان‌الامیر شهاب‌الدین ابی‌الفوارس سعد بن محمد بن سعد بن الصیفی التمیمی البغدادی، ج۱، ص۷۱، المعروف ب «حَیْص بَیْص»، چاپ مکی سیدجاسم و شاکر هادی شکر، (بغداد ۱۳۹۴ـ۱۳۹۵/ ۱۹۷۴ـ ۱۹۷۵).
به صراحت بیان کرده که هیچ‌گاه متعرض آبروی کسی نشده است. بیشتر سروده‌های حیصبیص در مدح، فخر و مرثیه است، ولی وصف، تغزل و حکمت نیز در اشعارش وجود دارد. [۴۰]
عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۳۶۹، ج۳، بیروت ۱۹۸۹.
۱۱ - اخلاق و رفتار حیصبیصحیصبیص به غایت محترم، باوقار و بزرگمنش بود و همیشه به زبان عربی فصیح سخن می‌گفت. وی جامه عربی می‌پوشید و شمشیری بر کمر می‌بست. [۴۱]
محمد بن محمد عمادالدین کاتب، خریدةالقصر و جریدةالعصر، ج۱، قسم شعراءالعراق، جزء۱، ص۲۰۲، چاپ محمد بهجة اثری، (بغداد) ۱۳۷۵/ ۱۹۵۵.
[۴۲]
ابن‌عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، ج۹، ص۴۲۶۹، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
[۴۳]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام‌النبلاء، ج۲۱، ص۶۲، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
۱۲ - سرآمد در همه علوممردم بسیاری از دانش و فضل او بهره بردند، زیرا وی در زمان خود از آگاه‌ترین افراد به شعر و گویش‌های عربی بود. [۴۴]
ابن‌دبیثی، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن‌الدّبیثی، ج۱، ص۱۹۶، اختصار محمد بن احمد ذهبی، در احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
[۴۵]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۳، ص۱۳۵۲ـ۱۳۵۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
دانش فراوان او را در ادبیات، لغت، فقه و توانایی‌اش را در فن مناظره ستوده‌اند. [۴۶]
ابن‌دبیثی، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن‌الدّبیثی، ج۱، ص۱۹۵، اختصار محمد بن احمد ذهبی، در احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
[۴۷]
محمد بن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، ج۳، ص۶۵، چاپ محمدسعید بن بسیونی زغلول، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
به گفته سبکی [۴۸]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقاتالشافعیة الکبری، ج۷، ص۹۱، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، (قاهره) ۱۹۶۴ـ (۱۹۷۶).
و ابن‌حجر عسقلانی [۴۹]
ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، ج۴، ص۳۴، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
در تمام دانش‌ها سرآمد بود و خود نیز به این مطلب اشاره کرده است. [۵۰]
حَیْصَ بَیْصَ، دیوان‌الامیر شهاب‌الدین ابی‌الفوارس سعد بن محمد بن سعد بن الصیفی التمیمی البغدادی، المعروف ب «حَیْص بَیْص»، ج۱، ص۳۶۱، چاپ مکی سیدجاسم و شاکر هادی شکر، (بغداد ۱۳۹۴ـ۱۳۹۵/ ۱۹۷۴ـ ۱۹۷۵).
۱۳ - دیوان حیصبیصدیوان حیصبیص از دیرباز مشهور بود و در بسیاری از منابع به شهرت وی در شاعری و دیوان او اشاره شده است. [۵۱]
محمد بن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، ج۳، ص۶۵، چاپ محمدسعید بن بسیونی زغلول، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۵۲]
ابن‌کثیر، البدایة و النهایة فی التاریخ، ج۱۲، ص۳۰۱، (قاهره) ۱۳۵۱ـ۱۳۵۸.
ابن‌جوزی [۵۳]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۸، ص۲۵۳، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
حیصبیص را شاعر ناقد نامیده و سمعانی از فصاحت لهجه و خط خوش او یاد کرده است. [۵۴]
ابن‌عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، ج۹، ص۴۲۶۸، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
به حُسن ابتداء و حسن تخلص اشعار او توجه کرده‌اند [۵۵]
محمد بن محمد عمادالدین کاتب، خریدةالقصر و جریدةالعصر، ج۱، قسم شعراءالعراق، ص۲۰۵، قسم شعراءالعراق، جزء۱، چاپ محمد بهجة اثری، (بغداد) ۱۳۷۵/ ۱۹۵۵.
[۵۶]
عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۳۶۹، ج۳، بیروت ۱۹۸۹.
و برخی نیز اشعار نیکوی او را نقل نموده‌اند. [۵۷]
ابن‌شاکر کتبی، فوات الوفیات، ج۱، ص۳۷۲، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۷۳ـ۱۹۷۴.
[۵۸]
ابن‌کثیر، البدایة و النهایة فی التاریخ، ج۱۲، ص۳۰۱، (قاهره) ۱۳۵۱ـ۱۳۵۸.
اخوانیات یکی از بخش‌های درخور توجه سروده‌های اوست. [۵۹]
حَیْصَ بَیْصَ، دیوان‌الامیر شهاب‌الدین ابی‌الفوارس سعد بن محمد بن سعد بن الصیفی التمیمی البغدادی، ج۱، مقدمه مکی سیدجاسم و شاکر هادی شکر، ص۵۶ـ۵۷، المعروف ب «حَیْص بَیْص»، چاپ مکی سیدجاسم و شاکر هادی شکر، (بغداد ۱۳۹۴ـ۱۳۹۵/ ۱۹۷۴ـ ۱۹۷۵).
سروده‌های فی‌البداهه او نیز در منابع ثبت شده است. [۶۰]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۳، ص۱۳۵۴ـ۱۳۵۵، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۶۱]
ابن‌خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۶، ص۲۳۶ـ ۲۳۷.
۱۴ - شاهد مثال از سروده‌های ویدرخصوص آرایه‌های ادبی [۶۲]
ابن‌اثیر، المثل السائر فی ادب الکاتب و الشاعر، ج۲، ص۱۷۰ـ ۱۷۱، چاپ احمد حوفی و بدوی طبانه، ریاض ۱۴۰۳ـ ۱۴۰۴/۱۹۸۳ـ۱۹۸۴.
[۶۳]
ابن ابی‌الحدید، الفلک الدائر علی‌المثل السائر، ج۱، ص۲۰۴، چاپ احمد حوفی و بدوی طبانه، ریاض ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
و بحث مجاز عقلی در علم بیان [۶۴]
احمد مصطفی مراغی، علوم‌البلاغه: البیان و المعانی و البدیع، ج۱، ص۳۵۷، قاهره ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
[۶۵]
عبدالعزیز عتیق، علم‌المعانی، ج۱، ص۳۴۵، البیان، البدیع، بیروت: دارالنهضة العربیه.
از سروده‌های حیصبیص شاهد مثال آورده‌اند. ملک‌النُحاة ابونزار آرزو داشت که به جای تمامی سروده‌هایش دو بیت از سروده‌های حیصبیص از آنِ او باشد. [۶۶]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۲، ص۸۷۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۶۷]
ابن‌عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، ج۹، ص۴۲۶۷، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
۱۵ - مضمون دو بیت از سروده‌های ویمضمون دو بیت از سروده‌های حیصبیص درباره بیماری و درمان آن برمبنای مشابهت، که دَمیری [۶۸]
محمد بن موسی دمیری، حیاةالحیوان الکبری، ج۱، ص۱۸۷، قاهره ۱۳۹۰/۱۹۷۰، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
نقل کرده، با روش هومئوپاتی ــ که پزشک آلمانی ساموئل کریستین هانمان (متوفی ۱۸۴۳/۱۲۵۹) پایه‌گذاری کرد.۱۶ - جمع‌آوری سروده‌های حیصبیصگزیدههایی از سروده‌های حیصبیص را برای نخستین بار عمادالدین کاتب به ترتیب الفبایی گردآورد [۶۹]
محمد بن محمد عمادالدین کاتب، خریدةالقصر و جریدةالعصر، ج۱، قسم شعراءالعراق، ص۲۰۶ـ ۳۵۰، قسم شعراءالعراق، جزء۱، چاپ محمد بهجة اثری، (بغداد) ۱۳۷۵/ ۱۹۵۵.
و سپس مکی سیدجاسم و شاکر هادی شکر تمام سروده‌های او را در سه مجلد در ۱۳۵۳ـ۱۳۵۴ش/ ۱۹۷۴ـ ۱۹۷۵ در بغداد به چاپ رساندند.۱۷ - نثر و بلاغت در رساله‌های وینثر حیصبیص نیز بسیار ممتاز بود تا بدانجا که در ترسل کم نظیر دانسته شده است. [۷۰]
ابن‌کثیر، البدایة و النهایة فی التاریخ، ج۱۲، ص۳۰۱، (قاهره) ۱۳۵۱ـ۱۳۵۸.
رساله‌ها و نامه‌های او بلاغت درخور توجهی داشت [۷۱]
ابن‌دبیثی، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن‌الدّبیثی، ج۱، ص۱۹۶، اختصار محمد بن احمد ذهبی، در احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
[۷۲]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام‌النبلاء، ج۲۱، ص۶۲، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
که بخش‌هایی از آن نگاشته‌ها را عمادالدین کاتب، [۷۳]
محمد بن محمد عمادالدین کاتب، خریدةالقصر و جریدةالعصر، ج۱، قسم شعراءالعراق، ص۲۰۲ـ۲۰۴، قسم شعراءالعراق، جزء۱، چاپ محمد بهجة اثری، (بغداد) ۱۳۷۵/ ۱۹۵۵.
[۷۴]
محمد بن محمد عمادالدین کاتب، خریدةالقصر و جریدةالعصر، ج۱، قسم شعراءالعراق، ص۳۵۱ـ۳۶۶، قسم شعراءالعراق، جزء۱، چاپ محمد بهجة اثری، (بغداد) ۱۳۷۵/ ۱۹۵۵.
یاقوت حموی [۷۵]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۳، ص۱۳۵۳ـ ۱۳۵۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
و ابن‌خلکان [۷۶]
ابن‌خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۵، ص۱۴۶.
آورده‌اند.۱۸ - دشمنی ابن‌قَطّان با حیصبیصدر کتاب‌های شرح‌حال چندین حکایت از مخالفت و دشمنی ابن‌قَطّان با حیصبیص نقل شده است. [۷۷]
ابن‌عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، ج۹، ص۴۲۷۰، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
[۷۸]
ابن ابی‌اصیبعه، عیون‌الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۸۰، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
[۷۹]
ابن ابی‌اصیبعه، عیون‌الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۸۷، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
[۸۰]
ابن‌خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۶، ص۵۴ـ۵۷.
۱۹ - مسافرتحیصبیص بسیار سفر می‌کرد و در منابع از سفر وی به شام ، حلب، واسط، اصفهان و حلّه یاد شده است. [۸۱]
ابن‌دبیثی، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن‌الدّبیثی، ج۱، ص۱۹۶، اختصار محمد بن احمد ذهبی، در احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
[۸۲]
ابن‌عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، ج۹، ص۴۲۶۲، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
[۸۳]
ابن‌عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، ج۹، ص۴۲۶۹ـ۴۲۷۱، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
[۸۴]
ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، ج۴، ص۳۴، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
در دیوان وی نیز به سفر او به مراغه، مرو ، سرخس و همدان اشاره شده است. [۸۵]
، حَیْصَ بَیْصَ، ج۱، ص۲۲۸، دیوان‌الامیر شهاب‌الدین ابی‌الفوارس سعد بن محمد بن سعد بن الصیفی التمیمی البغدادی، المعروف ب «حَیْص بَیْص»، چاپ مکی سیدجاسم و شاکر هادی شکر، (بغداد ۱۳۹۴ـ۱۳۹۵/ ۱۹۷۴ـ ۱۹۷۵).
[۸۶]
حَیْصَ بَیْصَ، دیوان‌الامیر شهاب‌الدین ابی‌الفوارس سعد بن محمد بن سعد بن الصیفی التمیمی البغدادی، ج۱، ص۲۳۲، المعروف ب «حَیْص بَیْص»، چاپ مکی سیدجاسم و شاکر هادی شکر، (بغداد ۱۳۹۴ـ۱۳۹۵/ ۱۹۷۴ـ ۱۹۷۵).
[۸۷]
حَیْصَ بَیْصَ، دیوان‌الامیر شهاب‌الدین ابی‌الفوارس سعد بن محمد بن سعد بن الصیفی التمیمی البغدادی، ج۱، ص۲۶۷، المعروف ب «حَیْص بَیْص»، چاپ مکی سیدجاسم و شاکر هادی شکر، (بغداد ۱۳۹۴ـ۱۳۹۵/ ۱۹۷۴ـ ۱۹۷۵).
[۸۸]
حَیْصَ بَیْصَ، دیوان‌الامیر شهاب‌الدین ابی‌الفوارس سعد بن محمد بن سعد بن الصیفی التمیمی البغدادی، ج۱، ص۳۵۵، المعروف ب «حَیْص بَیْص»، چاپ مکی سیدجاسم و شاکر هادی شکر، (بغداد ۱۳۹۴ـ۱۳۹۵/ ۱۹۷۴ـ ۱۹۷۵).
۲۰ - مذهب امیر سعد بن محمدبرخی حیصبیص را شافعی دانسته‌اند، [۸۹]
ابن‌خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۳۶۲.
[۹۰]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام‌النبلاء، ج۲۱، ص۶۲، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
ولی مستنداتی تاریخی، بر تشیع وی دلالت دارند که عبارت‌اند از: دفاع حیصبیص از ایمان عموی پیامبر ، ابوطالب علیه‌السلام، در محضر یحیی بن هُبَیْره، وزیر دوره عباسی [۹۱]
فخار بن معد موسوی، ایمان ابیطالب، ج۱، ص۴۱۰ـ ۴۱۲، المعروف بکتاب «الحجة علی الذّاهب الی تکفیر ابیطالب»، چاپ محمد بحرالعلوم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
سرودن ابیاتی در فضائل حضرت علی علیه‌السلام [۹۲]
ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب، ج۲، ص۹۵، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش.
[۹۳]
ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب، ج۲، ص۲۵۲، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش.
اشاره به واقعه غدیرخم و برخی کرامت‌های امیرمؤمنان [۹۴]
حَیْصَ بَیْصَ، دیوان‌الامیر شهاب‌الدین ابی‌الفوارس سعد بن محمد بن سعد بن الصیفی التمیمی البغدادی، ج۱، ص۱۳۱، المعروف ب «حَیْص بَیْص»، چاپ مکی سیدجاسم و شاکر هادی شکر، (بغداد ۱۳۹۴ـ۱۳۹۵/ ۱۹۷۴ـ ۱۹۷۵).
سرودن قطعه‌ای که در آن به کشتار علویان و خونریزی امویان سخت اعتراض شده است [۹۵]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۳، ص۱۳۵۵، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۹۶]
ابن‌عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، ج۹، ص۴۲۶۶ـ ۴۲۶۷، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
[۹۷]
ابن‌خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۳۶۴ـ۳۶۵.
سرودن اشعاری در مرثیه امام حسین علیه‌السلام؛ و سوگند خوردن به نام اهلبیت علیهم‌السلام. [۹۸]
ابن‌خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۳۶۳.
[۹۹]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعه: الثقات العیون فی سادس‌القرون، ج۱، ص۱۲۳، چاپ علینقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
افزون بر این‌ها به امامی بودن حیصبیص تصریح نیز شده است. [۱۰۰]
ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، ج۴، ص۳۴، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
۲۱ - وفات و آرامگاه حیصبیصحیصبیص در ۸۲ سالگی و به اتفاق همه منابع در ۵۷۴ درگذشت. در نظامیه بر پیکر او نماز گزاردند و در باب تبن، [۱۰۱]
ابن‌کثیر، البدایة و النهایة فی التاریخ، ج۱۲، ص۳۰۱، (قاهره) ۱۳۵۱ـ۱۳۵۸.
در قسمت غربی مقابر قریش (شهر کاظمینِ کنونی)، به خاک سپرده شد. [۱۰۲]
ابن‌عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، ج۹، ص۴۲۷۱، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
[۱۰۳]
ابن‌خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۳۶۵.
۲۲ - فرزندان ویبه تصریح اکثر منابع حیصبیص فرزند نداشت [۱۰۴]
ابن‌دبیثی، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن‌الدّبیثی، ج۱، ص۱۹۶، اختصار محمد بن احمد ذهبی، در احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
[۱۰۵]
ابن‌خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۳۶۵.
[۱۰۶]
ابن‌کثیر، البدایة و النهایة فی التاریخ، ج۱۲، ص۳۰۱ـ۳۰۲، (قاهره) ۱۳۵۱ـ۱۳۵۸.
ولی ابن‌عماد [۱۰۷]
ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج۴، ص۲۴۷.
از پسر و دختر حیصبیص و لقب‌های عجیب آنان یاد کرده که در دیگر منابع این لقب‌ها برای خواهر و برادر وی آمده است. [۱۰۸]
ابن‌عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، ج۹، ص۴۲۷۰، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
[۱۰۹]
ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، ج۴، ص۳۴، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
ابن‌انباری (متوفی ۵۷۷) کتابی درباره حیصبیص داشته [۱۱۰]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج۲، ص۸۷، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
که به دست ما نرسیده است. همچنین در ۱۳۶۶ش/ ۱۹۸۷ یک پایان‌نامه فوق‌لیسانس درباره حیصبیص و سروده‌هایش در دانشگاه موصل تألیف شده است. [۱۱۱]
معجم‌الشعراء العباسیین، اعداد عفیف عبدالرحمان، ج۱، ص۱۴۶، بیروت: دارصادر، ۲۰۰۰.
۲۳ - فهرست منابع(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعه: الثقات العیون فی سادس‌القرون، چاپ علینقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲. (۲) ابن ابی‌اصیبعه، عیون‌الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵). (۳) ابن ابی‌الحدید، الفلک الدائر علی‌المثل السائر، چاپ احمد حوفی و بدوی طبانه، ریاض ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۴) ابن‌اثیر، المثل السائر فی ادب الکاتب و الشاعر، چاپ احمد حوفی و بدوی طبانه، ریاض ۱۴۰۳ـ ۱۴۰۴/۱۹۸۳ـ۱۹۸۴. (۵) ابن‌انباری، نزهةالالباء فی طبقات الادباء، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/ ۱۹۶۷). (۶) ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۷) ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲. (۸) ابن‌خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان. (۹) ابن‌دبیثی، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن‌الدّبیثی، اختصار محمد بن احمد ذهبی، در احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۴. (۱۰) ابن‌شاکر کتبی، فوات الوفیات، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۷۳ـ۱۹۷۴. (۱۱) ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش. (۱۲) ابن‌صابونی، تکملة اکمال‌الکمال فی الانساب و الاسماء و الالقاب، چاپ مصطفی جواد، (بغداد) ۱۳۷۷/ ۱۹۵۷. (۱۳) ابن‌عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸). (۱۴) ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب. (۱۵) ابن‌کثیر، البدایة و النهایة فی التاریخ، (قاهره) ۱۳۵۱ـ۱۳۵۸. (۱۶) ابن‌منظور، لسان العرب. (۱۷) ابن‌نقطه، تکملة الاکمال، چاپ عبدالقیوم عبدربالنبی، مکه ۱۴۰۸ـ۱۴۱۸. (۱۸) اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیه، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش. (۱۹) حَیْصَ بَیْصَ، دیوان‌الامیر شهاب‌الدین ابی‌الفوارس سعد بن محمد بن سعد بن الصیفی التمیمی البغدادی، المعروف ب «حَیْص بَیْص»، چاپ مکی سیدجاسم و شاکر هادی شکر، (بغداد ۱۳۹۴ـ۱۳۹۵/ ۱۹۷۴ـ ۱۹۷۵). (۲۰) محمد بن موسی دمیری، حیاةالحیوان الکبری، قاهره ۱۳۹۰/۱۹۷۰، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش. (۲۱) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام‌النبلاء، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸. (۲۲) محمد بن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، چاپ محمدسعید بن بسیونی زغلول، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵. (۲۳) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقاتالشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، (قاهره) ۱۹۶۴ـ (۱۹۷۶). (۲۴) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴. (۲۵) عبدالعزیز عتیق، علم‌المعانی، البیان، البدیع، بیروت: دارالنهضة العربیه. (۲۶) محمد بن محمد عمادالدین کاتب، خریدةالقصر و جریدةالعصر، قسم شعراءالعراق، جزء۱، چاپ محمد بهجة اثری، (بغداد) ۱۳۷۵/ ۱۹۵۵. (۲۷) عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۳، بیروت ۱۹۸۹. (۲۸) احمد مصطفی مراغی، علوم‌البلاغه: البیان و المعانی و البدیع، قاهره ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰. (۲۹) معجم‌الشعراء العباسیین، اعداد عفیف عبدالرحمان، بیروت: دارصادر، ۲۰۰۰. (۳۰) فخار بن معد موسوی، ایمان ابیطالب، المعروف بکتاب «الحجة علی الذّاهب الی تکفیر ابیطالب»، چاپ محمد بحرالعلوم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷. (۳۱) احمد بن محمد میدانی، مجمع‌الامثال، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۳۲) مجتبی مینوی، یادداشت‌های مینوی، به کوشش مهدی قریب و محمدعلی بهبودی، تهران ۱۳۷۵ش. (۳۳) یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳. ۲۴ - پانویس
۲۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حیصبیص»، شماره۶۶۹۷. |